Ngày 01/11/2025, tại Bảo tàng Văn hóa dân tộc Khmer (Bảo tàng Vĩnh Long), Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Vĩnh Long tổ chức hoạt động kỷ niệm Ngày Di sản Văn hóa Việt Nam (23/11), Chào mừng Lễ hội Ok Om Bok năm 2025 và công bố Quyết định số 2209/QĐ-BVHTTDL ngày 27/6/2025 của Bộ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đưa Nghề làm mão (mũ), mặt nạ của đồng bào Khmer ở Trà Vinh vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Tính đến nay, tỉnh Vĩnh Long có 19 di sản văn hóa phi vật quốc gia (Trong đó có nghệ thuật Đờn ca tài tử Nam Bộ được Bộ Văn hoá, Thể thao và Du lịch ghi vào danh mục di sản văn hoá phi vật thể quốc gia vào ngày 27 tháng 12 năm 2012 và được UNESCO ghi danh là di sản văn hoá phi vật thể đại diện nhân loại vào ngày 5 tháng 12 năm 2013)

Phó Chủ tịch UBND tỉnh Nguyễn Quỳnh Thiện trao chứng nhận của Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đưa “Nghề làm mão (mũ), mặt nạ của đồng bào Khmer” vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.

                                                                                                Ảnh: Đức Huy

Nghề làm mão (mũ), mặt nạ của đồng bào Khmer ra đời tại Trà Vinh cách nay hơn hai trăm năm. Nghề gắn liền với các loại hình nghệ thuật dân gian đặc trưng của đồng bào Khmer, vừa thể hiện tính linh thiêng. Hình ảnh những chiếc mão (mũ), mặt nạ của từng nhân vật sử dụng là đặc điểm để nhận dạng cho từng điệu múa và biểu trưng mang một ý nghĩa nhất định cụ thể như mão (mũ), mặt nạ dùng cho các vị thần ẩn chứa ý nghĩa cái thiện chiến thắng cái ác, chính nghĩa chiến thắng hung tàn; mão (mũ), mặt nạ dùng cho Yeak (chằn) đại diện cho thế lực quấy phá nhưng được cảm hóa để bảo vệ sự bình yên,…

Mão (mũ) tiếng Khmer gọi là Mkot. Đây là một dạng trang sức trang trí (đội trên đầu) dành riêng cho các bậc vua chúa, hoàng tộc hoặc các vị thần tiên theo quan niệm niềm tin tôn giáo (Bà La Môn giáo, Phật giáo). Mão (mũ) có nhiều loại với hình dạng khác nhau như mão có chóp thẳng và nhọn dần về đỉnh, chóp hình đầu rồng,… Mão được đội trên đầu nên tượng trưng cho sự tối cao, uy quyền, thế lực và địa vị xã hội của người sử dụng. Với tính chất trang nghiêm, trịnh trọng cho nên mão (mũ) được chế tác, trang trí rất công phu bằng cách dát vàng, nạm ngọc và có rất nhiều kiểu dáng khác nhau tùy thuộc vào tính cách, nguồn gốc của nhân vật. Trong nghệ thuật biểu diễn của người Khmer, mão (mũ) với vai trò là một đạo cụ, người nghệ nhân trang trí bằng cách đính đá granite (hạt kim sa) hay kết cườm (nhựa, thủy tinh, đá) phù hợp với từng vai diễn trong các loại hình nghệ thuật múa Chhay yam, kịch múa Rô bam, sân khấu Dù kê và hát múa Dì kê,…

Nghệ nhân ưu tú Thạch Sang (thứ 2, bên phải qua) giới thiệu cho các em học sinh trường THCS Nguyễn Trãi, phường Nguyệt Hóa, tỉnh Vĩnh Long về nghề chế tác mão (mũ), mặt nạ của đồng bào Khmer.

                                                                                               Ảnh: Đức Huy

Mặt nạ được gọi là Muk hoặc Rôbăng Muk là các sản phẩm trang trí được nghệ nhân chế tác, phố biến có các loại mặt nạ như động vật, khỉ, chằn tinh, thần thánh để gợi nhắc đến các nhân vật thường xuất hiện trong các câu truyện cổ, chuyện kể dân gian,… của đồng bào Khmer. Trong nghệ thuật biểu diễn của đồng bào Khmer, mặt nạ với vai trò là đạo cụ hóa trang, dùng để trùm lên đầu hoặc che phần trước khuôn mặt của diễn viên nhằm tượng trưng cho nhân vật, vai diễn mà người diễn viên, câu chuyện được kể,... Ngoài mão (mũ), mặt nạ còn có một loại vật dụng trang trí khác là vương miện, đây là đạo cụ dạng mão đeo che vành trán, tiếng Khmer gọi là Kbăng. Kbăng được sử dụng như một dạng trang sức trang trí dành riêng cho giới nữ khi tham gia diễn xuất trên sân khấu dân gian.

Quy trình chế tác mão (mũ), mặt nạ của đồng bào Khmer ở Trà Vinh hoàn toàn bằng thủ công. Để chế tác mão (mũ), mặt nạ, các nghệ nhân cần có kiến thức và am hiểu về từng loại nghệ thuật, đồng thời phải có năng khiếu về nghệ thuật tạo hình, đòi hỏi tính kiên trì, tỉ mỉ, khéo léo để hoàn thành được các công đoạn rất khó trong nghề như nặn đất sét để tạo khuôn, đắp vải, dán giấy, sơn phết trang trí hoa văn. Nói chung, quy trình để chế tác nên một sản phẩm chiếc mão (mũ) hoặc mặt nạ, các nghệ nhân trải qua 03 công đoạn chính: Công đoạn tạo khuôn, công đoạn đắp vải hoặc giấy lên một khuôn đúc (bằng đất sét hoặc xi măng) và cuối cùng là công đoạn tạo hình, hoa văn mão (mũ), mặt nạ.  Tùy các loại mão (mũ), mặt nạ đơn giản hay phức tạp mà thời gian hoàn thành sản phẩm có thể kéo dài từ vài ngày đến vài tuần.          

                                                  Nghệ nhân Sơn Thiệp So Phia đang vẽ mặt nạ

                                                                                          Ảnh Tư liệu                                     

Nghề thủ công truyền thống làm mão (mũ), mặt nạ của đồng bào Khmer ở Trà Vinh là di sản văn hóa quý báu, được hình thành, phát triển và lưu truyền qua nhiều thế hệ. Phạm vi phân bố của di sản nghề làm mão (mũ), mặt nạ của đồng bào Khmer tập trung ở các xã Lương Hòa (xã Song Lộc hiện nay), xã Đa Lộc (xã Châu Thành hiện nay); Phường 5 (phường Hòa Thuận hiện nay), Phường 9 (phường Trà Vinh hiện nay) và xã Thanh Sơn (xã Trà Cú hiện nay) tỉnh Vĩnh Long. Nghề làm mão (mũ), mặt nạ có vai trò rất quan trọng đối với đời sống cộng đồng người Khmer, chứa đựng các giá trị lịch sử, văn hóa, khoa học và thẩm mỹ, đồng thời thể hiện bản sắc văn hoá của đồng bào Khmer ở Trà Vinh nói riêng và đồng bào Khmer Nam Bộ nói chung, góp phần gìn giữ giá trị văn hóa truyền thống, làm giàu đẹp bản sắc văn hóa của dân tộc, lan tỏa giá trị văn hóa Khmer, giáo dục đạo đức - nhân cách, củng cố khối đoàn kết cộng đồng và phát triển du lịch văn hóa địa phương.

*Tài liệu tham khảo và ghi chú

- Lý lịch “Nghề làm mão, mặt nạ của người Khmer tỉnh Trà Vinh” (2024) của Sở Văn hoá, Thể thao và Du lịch tỉnh Trà Vinh (nay Sở Văn hoá, Thể thao và Du lịch tỉnh Vĩnh Long).

- Phát biểu UBND tỉnh Vĩnh Long (2025) tại Lễ công bố quyết định của Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đưa “Nghề làm mão (mũ), mặt nạ của đồng bào Khmer ở Trà Vinh” vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.